Dersim'in Etnik Kökeni
D I M L I - D E Y L E M K U R A M I (1)
Dimili konusanlar (Dimililer) iki ana kesimden olusur.
Bir kesimi kendisini Kirmanc olarak tanimlarken, diger kesimi Zaza olarak
adlandirir.
Kirmanclar Kizilbastir. Zazalar ise, hemen hemen tamamen Sunidirler.Yani Kirmanc-Zaza
ayrimi, Alevi-Suni bölünmesiylede örtüsür. Iki kesim arasindaki bölünmenin
baslangici, inanç ayriliginin yani sira farkli göç dalgalarina ait olmalariyla
da iliskili olabilir. Bölünmüs olmalarina ve günümüzde kendilerini farkli
tanimlamalarina karsin, Kirmanclar ve Zazalar ortak bir orjinden gelmektedirler.
Kuskusuz bu yargiya ezbere ulasmiyoruz.
Biliyoruz ki, iki kesim bir ve ayni dili konusur. Ayni dili konusmak tek basina
ele alindiginda her durumda mutlaka köken birligine isaret etmez. Bu dogru. Ama,
iki kesimin köken birligine isaret eden baska kanitlar da var:
Söz gelimi her iki kesimde de kendilerini Dimili olarak tanimlayanlara
rastliyoruz. Kangal, Divrigi ve Zara Alevileri arasinda (Topardiç köyü ve diger
bazi köylerde) "Em Dimiliyan'in (Kürtçe de "Biz Dimiliyiz" demektir) diyenler
var. Bir çogu, özellikle genç kusaklar, ana dillerini unutmus; Kürtlesmis ya da
Türklesmisler.
Buna ragmen kimlik bilincini koruyanlar hala mevcut.
Disariya karsi kendilerini Zaza olarak tanimlayan Siverek ve Çermik Zazalari,
kendi aralarinda etnik adlari olarak Dimili terimini kullanirlar.
Kirmanclar (Merkezi Dersim) arasinda konustuklari dili Dimilki olarak
adlandiranlar bulundugunu da biliyoruz.
Dimli konusan Bingöl Kizilbaslari (örnegin Hormekliler), ayni dili konusan
yanibaslarindaki Sunni inançtan halka çogunlukla Zaza derler. Ancak kendi
aralarinda zaman zaman Zazalara "Dilmice Çewligi" de diklerine tanik oluyoruz.
Kendileri için de yer yer Dimli adini kullandiklari olur. Bu örnekte, iki
kesimin köken birligine dolayli bir referans buluyoruz.
Kürtçe konusanlarin hem Kirmanclari hem de Zazalari Dimili olarak adlandirmalari,
Kirmanclarin ve Zazalarin köken birligine isaret eden bir diger kanittir.
Açik ki günümüzde Kirmanclar ve Zazalar arasinda ortaklasa kullanilan tek etnik
terim Dimili adi olmaktadir (bazi yerlerde sadece dil adi olarak, bazi yerlerde
ise ayni zamanda halk adi olarak).
Bu özelligi nedeniyle Dimili terimi, iki kesimin kökenini saptamada anahtar bir
önem tasiyor.
Kirmanc ve Zaza terimlerinin orjini henüz tam olarak saptanabilmis degil. Ama
Dimili ya da Dimili teriminin Deylem adindan dogdugu ve "Deylemli" (Deylemi)
demek oldugu F. C. Andreas tarafindan ikna edici bir biçimde açiklanmis
bulunuyor. Andreas'in bu görüsü A. Christensen tarafindan tanitildi (Bk. Les
Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag).
Minorski, K.hadank, MacKenzie ve kendi alanlarinda otorite kabul edilen daha
baska pek çok tarihçi ve dilbilimci de, F. C. Andreas'la ayni görüsü savundular.
Dimli-Deylem baglantisina ilk isaret eden kisi, Ermeni yazarlardan Antranik
olmustur. Antranik, bu görüsünü 1901' de yayinlanan Dersim adli incelemesinde
ileri sürer (Bk: Dersim, 1901, Tiflis; Türkçe çevirisi için bakiniz Desmala
Sure, Sayi: 6, 8 ve 9).
Su ana kadar eksik birakilan sey, Dimli-Deylem baglantisini dogrulayan tarihsel
verilerin derli toplu bir biçimde sunulmamis olmasidir. Bu boslugu dolduracagi
inanciyla, ulasabildigim verileri özetlemek ihtiyacini duydum.
Birinci tanigimiz Agathias.
Bizans tarihçilerinden Agathias ( M.S 553-579/582), "Histories" adli yapitinda "Lazica"
daki Roma-Pers savaslarini anlatirken, bu savaslarda Persler'le birlikte savasan
"Dilimnitler" dedigi Deylemliler'den de söz eder. Agathias,
bir yerde söyle der:
" The Dilimnites are among the largest of the nations on the far side of the
Tigris whose territory borders on Persia". Türkçe'ye söyle tercüme edilebilir:
"Dilimnite'ler ülkeleri Iran'la sinir olan Dicle kiyisindaki uluslarin en
büyükleri arasindadirlar"
(Bk. Agathias, "The Histories", Trans. By Joseph D. Frendo, 1975, 111.
Kitap , S,87-88).
Yukardaki satirlar söyle sürer:
"Onlar çogunlukla Persler'le birlikte savasmaya alisik iselerde, gerçekte özgür
ve bagimsiz olduklarindan herhangi türden bir zorlamaya boyun egmek tabiatlarina
aykiri düstügünden , bagimli/köle bir halkin mecburi askeri olarak savasmazlar"
(a.g.y.,S.87-88).
Agathias' in bu satirlari M.S 550'lerin basina ait.
Bu demektir ki, Dimililer (Kirmanclar ve Zazalar) M.S. 6'inci yüzyilin
ortalarinda (M.S. 551-52) bugün isgal ettikleri topraklarda bulunuyorlardi ve
bagimsiz bir yasam sürüyorlardi. Agathias' in söylediklerinin anlami bu.
V. Minorskiy de, "Daylam" baslikli makalesinde Agathias'in dediklerinden ayni
sonucu çikarir (Türkçesi için bk. Desmala Sure, Sayi: 1).
Ikinci tanigimiz , 10'uncu yüzyil Ermeni tarihçilerinden Thomas Ardzrouni.
Thomas Artsruni, "Histoire Des Ardzrouni" (History of The House of Ardsruni)
adli eserinde, onuncu yüzyila kadarki Ermeni tarihini, özel olarak da
Artsruniler olarak bilinen Van Ermeni Kirallig'inin (vaspurakan) yönetici
ailesinin tarihini anlatir. Yazarin soyadindan anlasildigi kadariyla kendisi de
bu aileye mensuptur.
Bu kitabin ara basliklarindan biri söyle:
"Delemik'lerin Aghbag eyaletindeki Hadamakert kentine düzenledikleri sefer,
Tanri'nin sayesinde Ermeni kuvvetlerinin zaferiyle sonuçlandi" (a.g.y., S.243).
Bu baslik altinda su satirlari okuyoruz:
" Ayni dönemde Asur ülkesine gitmek için yola çikan Delemikli bir askeri müfreze
Aghbag eyaletindeki Hadamakert kentinde büyük yagmalara giriserek, çocuk, kiz,
kadin vs. kaçiriyorlardi.
Bunu duyan kral, seçkin suvarilerinden olusan bir grubu onlarin üzerine
gönderdi. Kralin emrine sadakatla bagli olan suvariler, bir süre sonra
Antzevatsik bölgesinde Delemikleri bozguna ugrattilar. Yigit ve kokusuz okçular,
Delemikleri otlarin Ermeni atlarinin nallari altinda ezilmesi gibi, ezip
geçtiler. Asagi yukari, kiliç ellerinde 2 000 kisi öldürüldü. Delemiklerin
askeri kampi ele geçirilip yagmalandi. Esirler kurtarilarak evlerine ve
ülkelerine gönderildiler" (a.g.y., S.243).
Bu satirlar kitabin Fransizca'sindan çevrildi. Kitabin Fransizca çevirmeni
yikardaki pasaja su notu düsüyor:
"Bu hikayenin degisik bölümlerinde yazarimiz tarafindan belirtilen Amiouc'daki
Outhmaniciler (&18) Zourarec'ler kabilesi (&37), ve nihayet bu hikayede sik sik
adi geçen Caisiciler ve Bougha dönemindeki Delemicler'in ülkesi sadece Ermeni
yazarlar tarafindan biliniyordu.. En azindan bunlarin isimlerini Mose
Caghancatovatsi, 1. 111. Bölüm XX1'de bulunabilir. Bu 10. Yüzyillardir. Yazara
göre Rusça çevirisinin 275. Sayfasinda.
Tarih sahnesine çikan yeni bir Delemic boyu, ki bunlar Salar adi da verilen bir
generale itaat ediyorlardi (veya general ile ittifak yapiyorlardi, S.C).
Bu general Aghovanie, Pers ülkesi, Ermenistan, hatta Berda
sehrini hükmü altina almisti. 914'e kadar bu bölgelere hükmeden Ruslar'i da
kovmustu. Iste bunlar kuvvetli ihtimalle Adamakert'i isgal eden ve Ermeni krali
Gagik tarafindan yok edilmekle yüz yüze birakilan general Salar'in son askeri
müfrezesini olusturan Delemikler'dir. Kesin tarih belli degil" (a.g.y., S
243-244, Fransizca'ya çevirenin dip notu).
Yukardaki satirlarda Thomas Astruni, 10.yüzyilda Deylemlilerin Ermenistan'i
isgalinden söz ediyor.
Aghbag hatamakert (Adamakert) kentini Isgal eden Deylemliler Antzevatsik
bölgesinnde Ermeni ordusu ile karsi karsiya gelirler. Yazarin ifadesinegöre bu
savasta Deylemliler yenilgiye ugratilir.
Yukardaki bilgiler birçok yönden eksik.
Olayin daha yakindan anlasilmasi için iki taniga daha bas vurmak gerekir:
Ibn Miskavayh (ölm.1030) ve Ibn al-Asir (1160-1233).
Arsak Poladyan, "V11 - X Yüzyillarda Kürtler" adli çalismasinda özellikle bu
ikilinin yazdiklarina dayanarak sunlari söyler:
" Hicri 326 yillinda (937-938 yilinda) Laskari Ibn Mardi, büyük ordusuyla
Djibal'den Azerbaycan'a saldirdi...Laskari, yönetim merkezi saydigi Ardabil'den
baska hemen hemen bütün bölgeyi ele geçirdi. Saldiriyi püskürtmek için Daysam,
Ziyaridler'in Emir evinden prens Vasmgir'le anlasmaya basladi... Ayni yil
Vasmgir, Rey'den Azerbaycan'a gittigi sirada Laskari savasmadan ordusunu
bölgeden çikardi, Ermeni bölgesi Andzevadzik'e (Arap. Az-Zavazan) geçti, buradan
Musul'a hareket etme niyetindeydi. Fakat yolda Artsrunida'nin Ermeni prensleri
tuzak kurdular ve Laskari'yi öldürdüler.
Ibn Miskavayh ve Ibn al-Asir bu olaylarin daha etrafli bir yorumunu
vermektedirler" (a.g.y., S. 63-64, Öz-ge yay., çev. Mehmet Demir).
Yanilmiyorsam, yukardaki satirlarda deginilen olay, T. Astruni'nin anlattigi
ayni olaydir.
Bu durumda Ermenistan'a giren ordu Cibal yöneticisi Laskari'nin
kumandasindaki Deylemi ordusudur. Laskari, ya Deylemli Laskari'dir, yada
Gilan'li Laskari'dir (Bk. Minorsky, La Ddomination Des Dailamites, Dipnot: 47;
Türkçe'si için bk. Desmala Sure, SayiS11/1,S.34).
Olayin tarihi M.S. 937-38'dir. Ermeniler'le savasin oldugu yer de Ermenice'de
Andzevadzik, Arapça'da ise Az-Zavazan ya da sadece Zavazan olarak adlandirilan
Zaza ülkesidir.
Bu dönem, Abbasi imparatorlugunda merkezi otoritenin zayifladigi, hemen hemen
her tarafta oldugu gibi Ermenistan'da da ismen halifeye bagli fakat fiilen
bagimsiz devletlerin olustugu, Buyi Deylem Devleti'nin dogusuna öngelen
dönemdir. Bu dönem Ermenistani'nda iki rakip ermeni kralligi vardir: Baskenti
Ani olan Bagradit kralligi ve Van gölü ve çevrasini kapsayan Van merkezli
Vaspurakan (Van) kralligi. Ardsruniler, van kralliginin yöneticileriydi.
"Dersim" adli kitabinda Thomas Artsrunu' nin yukardaki satirlarina göndermede
bulunan Antranik, söyle der:
"Thomas Arzrouni...Telmig irkindan bir ordunun Aghbag'in Hatamakerd Sin bölgesine
varisinda..., Ermeni kralinin onlar üzerine bir saldiri emri vererek ikibinini
öldürüp savasi kazandigidan söz ediyor. Bana öyle görünüyor ki , Dersim'de ve
diger bölgelerde yasayan yukarda ki Telmigler, dilleri Dersimlilerin çogu
tarafindan konusulan ve simdi Dimli veya Tmli olarak biliniyor olanlardir"
(a.g.y., S.160-161, Dipnot). Antranik'in Dimli-Deylem baglantisini kurdugu
satirlari bunlar olsa gerek.
Üçücü tanigimiz "Meyyafarkin ve Amed Tarihi'nin yazari Ibn'ül-Ezrak
(M.S.985-1062) olacak.
Ibn'ül Erzak bu eserinde Deylemlilerin (Buyiler/Buvey ogullari) M.S. 979-980'de
Diyar-i Rebia (Musul-Ceylanpinar arasindaki bölge), Meyyafarkin ve Diyarbakir'i
zaptini anlatir (Bk.Mervani Kürtleri Tarihi, S.48; Çev. M.E. Bozarslan). Ibn'ül
Ezrak, Buyid devletini de "Deylem Devleti" olarak tanimlar (a.e.g., S.135 ve
152).
Son olarak Londra Universtesi professörlerinden David Marshall Lang'in
Deylemlilerin 1021' de Ermenistan'i feth ettigini anlatan sözlerine
basvuracagiz.
"1020'de Ani'nin Bagradid yöneticisi Gagig-1 öldu. Bu olay büyük Ermenistan'in
ortaçag boyuncaki ulusal tarihinin son sayfasini açti. Artik Shirak Eyaleti ile
sinirli hale gelmis olan Bagratid egemenligindeki topraklar Gagik'in iki oglu,
ilimli Jhon-Smbat 111 ve daha dinamik Ashot 1V the Valiant arasinda bölündü. Çok
geçmeden hazar bölgesinden Müslüman Daylamitler Ermenistan'i istila ettiler
(1021). Ayni sirsda Selçuk Türklerinin ilk gruplari da Vaspurakan'da,van gölü
çevresinde göründüler" (bk.D. L. Lang, The Armenians: A Poeple In Exile, S 55,
1981).
D. M. Lang 1021'deki bu olaya bir baska kitabinda da hemen hemen ayni satirlarla
söyle deginir:
"Ani'nin Bagradit yöneticisi Gagik-1. 1021'de öldü. Bu olay büyük Ermenistan'in
ortaçag boyuncaki ulusal tarihinde yeni sayfayi açti. Simdi Shirak veya Siracene
vilayeti ile sinirli hale gelmis bulunan Bagratid deminyonlari Gagik'in iki oglu
arasinda - pasif Jhon-Smbat 111, ve daha enerjik Asot 1V cesur arasinda-
bölündüler. Çok geçmeden, Selçuk Türkleri'nin ilk gruplari Van Gölü çevrasindeki
Vaspurakan'da kendilerini gösterirlerken, Azerbaycan'dan (gelen) Daylamitler
1021'de Ermenistan'i istila ettiler"
(Bk. D. M. Lang, Armenia: Cradle of Civilization, S. 193-196, 1970).
Bugün kendilerini Kirmanc ya da Zaza olarak tanimlayan Dimli konusan
topluluklarin Anadolu;daki tarihinin burada verilen en erken tarih olan M.S.
550'lerden çok daha gerilere dayandigi inancindayim. Ama ben, kendimi sadece su
ana kadar ulasabildigim ve tanik gösterebildigim tarihsel olaylari özetlemekle
sinirladim. Henüz emin olmadigim olaylardan sözetmedim. Ancak, burda
kanitlariyla birlikte segilenen tarihsel gerçekler, Kirmanclarin, Kizilbaslarin
ve Zazalarin Deylem'le ve Deylemliler'le iliskisini açikça ortaya koymaya
fazlasiyla yetiyor; Dimli-Deylem kuramini dogruluyor.
Yukardaki kanitlar çürütülemez.
Besbelli ki, Dimlilerin Kürt ya da Türk olduklari yönündeki tezler temelsizdir.
Toplam (13)
Yorum 12 görüntüleniyor..
Copyright © 2005 Uzerine.com