|
Ziyaret Bilgileri
|
|
[ Per, 21 Kas 2024 ]
Toplam 33 ziyaret
27 benzersiz ziyaretçi
|
|
|
|
|
DERSİM TARİHİ
MÖ 5000 yıllarında Dersim yöresinde yaşadığı saptanan müşki adlı Aryalarla başladığı Asur bölgelerinde Dersim halkının MÜŞKİ adı ARYALAR olduğu belirtilmektedir. Daha sonraki dönemlerde KARDUK adını alan bu kavim, Hitit krallığı&nın yıkılmasıyla batıdan gelen PALA ve diğer Hititlilere karıştılar....Bu dönemde Şuhna, Ishüru, Alshi halkları Hititlere komşu idiler. MÖ 4000 lerde Sümerlerin egemen olduğu Akad Kralı Sargan ve Naramsine ait kitabelerde anlaşılmaktadır, ancak MÖ 2370-2330 yıllarında Dersim, Akadlar Devletinin bir ili olarak gösterilmektedir.
MÖ 2200 de Dersim ve çevresi Mezopotamya-Anadolu arasındaki ticari ilişkilerde geçiş noktası; bu binyılın ikinci yarısından önce bağımsız Hurri Krallığı arkasında Hitit İmparatorlığu (XV. Yüzyılın ortaları XI. Yüzyılın sonu) yayılma siyasetinde öncelikli bir yer tutan bölge olmuştur.MÖ 2....de işu va diye anılan bugünkü Tunceli-Elazığ bölgesinin halkı olan Hurrilerin uygarlık açısından Hititleri etkilediği görülür. Daha sonra Saburrular, Hurri diye anılmaya başladılar.MÖ 2000 yılında Kuzey Doğu Anadolu, Hurrilerin egemenliğine girdi. MÖ 1500 yıllarında Hurriler Orta Doğunun en güçlü devleti idi.
MÖ 16.-15. Ve 14. yüzyıllarda bölge Mitanilerin egemenliğine girer. Mitaniler (Mitani halkı Hurrilerden oluşuyordu.) Dersim yöresinde Asurlardan da önceleri bir süre egemenlik kurmuşlardır. (MÖ 1252) Asur Kralı Tukulti (MÖ 1242-1206) Hurrilere ait ALZİ, AMADUNU (Diyarbakır) Purulumzi bölgelerini almıştır. Hitit Kralı Suppuliluila Mas ve oğlu Marsilis (MÖ 1347-1320) yazıtlarında komşu ALZİ , SUHWA, ISHUVA ve ALSHİ halklarıyla savaşlardan söz eder. Bu halklar Ermenilerden önce bölgeye gelmiş bölgenin ilk halklarıdır. MÖ 1335 yılında Dersim yöresi ile bütünleşen AZZİ HAYAŞA ülkesini Hatti Kralı II. MÜRŞİLİ bir seferle kendisine bağladı. Dersim olarak adlandırılan İşuwa yöresinde MÜŞKİLER yaşıyordu. Erken demir çağında yöreye nereden geldikleri kesin olmayan Müşkilerin Dersim yöresini iskan ettiği bir alan olarak görülmektedir. MÖ.IX. yüzyılda Müşkiler, Murat suyu ile batı fırat arasında UŞUVAyı da içine alan bölgeye gelip yerleşirler. Bu sırada yöre halkı Hurrilerden oluşuyordu. Asur Krallığının bölgeye ilki bu kez Asur-Muşki mücadelesine sahne olur. IX. Yüzyılın sonlarına kadar bölgeye Asur yağmar seferlerine maruz kalır. Dersim çervresi IX. Yüzyıldan iyibaren bu kez Dersim; Asur ve Urartular arasında çekişme konusu olur. Ancak Asurlar bu tarihlerde kendi iç karışıklıkları ile uğraştıklarından bölgenin hakimiyeti el değiştirmiştir.(Hakimiyetini kaybetmişlerdir.) Urartu Kralı MİNUA (810-785/780 yıllarında Alzi ülkesini VIII. Yüzyılın başlarında da (799 dan sonra) ele geçirerek kendi eyalet sistemi içine katmıştır.
MÖ VIII. Yüzyılda Dersim yöresi Urartuların egemenliği altına girdi. Urartular(MÖ 900-612) Müşkilerin saldırılarını püskürttüler.VIII.yüzyılda Dersim Urartu Devletinin sınırları içerisinde olup, Urartular-Dersim-Elazığı yöresine Süpani diyorlardı. Urartu halkı MÖ II.yüzyılarından kalma Hurriceye yakın bir dil konuşuyorlardı. Urartu Devleti, Hurri soylarının küçük prenslikleriyle bir birlik olusturmaları sonucu kurmuşlardır.
İlk Kralı Sarduri I. (MÖ 840-825) Dersim yöresi VI-II. Yüzyılda Urartu sınırları içerisinde göstermektedir. İzolide, Bağın Mazgirte ve Paludaki yazıtlarda bu gerçeği kanıtlamaktadır.
Kral II. Rusa (MÖ 678-645) Mazgirti bayındır bir haline getirerek, kaleye bir kitabe yazdırır. Dersim yöresindeki Müşkilerin saldırısını püskürtmüş ve bu dönemde etkisiz hale getirmiştir.Mazgirt kale köyündeki kale II. Rusa döneminde yapılmıştır.
MÖ 715 yılında Med aşiretlerinin önderlerinden Dayarikko Keyeksa tüm Med aşiretlerini (Med, Guti, gui, Kusi, Lolo, Mamai, Kardus, haldi ve Kardu) bir araya getirerek bugünkü iran şehri Hamedanda Medleri bir devlet çatısı altında birleştirdi. MÖ 600 yıllarında Medler, Urartu Devletini ortadan kaldırdılar. Böylece Urartuların yerine bölgeye Medler egemen olurlar. Medler MÖ 7. yüzyılda İşuvayı, 560 yıllarında ise Doğu Dersim yöresini ele geçirdiler.Böylece Dersim bölgesi Med Devletinin egemenliğine girdi.
Medlerin Dersim yöresindeki egemenlikleri süresince dinsel alanda yüzyıllar boyunca silinmeyen izler bıraktıkları anlaşılmaktadır. Dersimde şiiliğin bir kolu olan Ehl-i Hak Mezhebi büyük ölçüde Zerdüştlükten etkilenmiştir. MÖ VII. Yy.da Dersim Med egemenliği altına girdi. Ancak yerleşik bir düzen oluşturamayan Med Devletine MÖ 550 de Persler Anadolu ya sefer yapar.Dersim yöresini fetheder.Pers döneminde Medya Sınır Saptanlığı içinde yer alan Dersimin yerel halkı, Haldiler, Khalibler, Massinekler ve Akilisenlerden oluşmaktaydı. 13. Satraplık olan Akilisenler, Dersim için bulunduğu Armenia satraplığının sınırları Ağrı Dağından, Fırat ırmağının kıyısına doğru uzana bölgeyi kapsıyordu.
Heredotun 13. satraplık olarak belirlediği Dersimin içinde bulunduğu satraplığın o zaman ki valisi ORTATAŞ, Akilisene yöresini de kapsayan alanda valilik yapıyordu.
MÖ 334 yılında Büyük İskender; Biga Çayı İSOS savaşı daha önce de Gawgamala (Kerbela yakınlarında) yaptığı savaşta Persleri ağır yenilgilere uğratan Makedonyaluı İskender, tüm Anadoluyu Makedonya topraklarına kattı. Pers soylularından Ariorates, MÖ 332de Dersimi kapsayan topraklarda Makedonya Krallığını kurdu.
Makedonyalıların Anadoluya egemenlik yılları isyanla geçer.İsyanların başını Akilisene (Dersim) ve Kapadokya halkı çeker. II. Ü. Ariorates, Makedonyalılara karşı başarılı bir direniş örgütleyerek, MÖ 301 de Kapadokya Krallığını yeniden kurdu.Ancak Makedonyalı asker önderler isyan bölgesine gelerek , katliam yaparak isyan bastırdılar.(MÖ 322) İskenderin ölümünden sonra Perdikkas ayaklanma bölgesi olan Akilisene gelir, Dersim&deki ayaklanmayı bastırır. Dersim böylece Makedonya egemenliğine girer. Dersim bölgesi MÖ 230 yılında Kapadokyaya dahil edildi.
MÖ 180 lerde Kapadokya Krallığı, Anadoluyu işgal politikası gütmekte olan Roma İmparatorluğunun uydusu durumuna geldi.Anadoluda Roma ordusuna karşı da etkin olan Pontos Krallığı, Kapadokya topraklarını işgale yeltenince, Roma-Pontos savaşı başladı.
Sulla komutasındaki Roma ordusunun Potos-Ararks işbirliğini çökertmesinden sonra, etkinliği azalan Pontos Devleti, son kralları Mitridates, Evpaturun Roma komutanlarına yenilmesiyle ortadan kalkınca Dersim Roma egemenliğine girdi.
Part Krallığı döneminde ise , Part Krallarından Mitridates MÖ 140 yılında Dersim bölgesini egemenliği altına alır.Araks (Part) Krallığı, Selekidlere meydan okurlar. Pers Krallığı ülke topraklarını daha sonra Perslerle paylaşırlar.. Bu prensliklerden birini de ARTARSASD in oğlu Tigran (Dirkan) yönetir.Tigran, Sophane (Dersim-Elazığ) Krallığını da alarak, böylece dersim bu dönemde TİGRAN ın egemenliği altına girdi. MÖ 70 lerde ise Arasklar yönetimiyle, Arsaklar arasında el değiştirdi.
MÖ 69-66 yıllarında Romalılar Lukullus komutasında ki bir orduyu Tigranın üzerine gönderirler.Lukullus Malatya (Melitene) Sophane (Dersim-Elazığ) yörelerini yağmalar.Tigran Vana kaçar. MÖ 55lerden başlayarak Doğu Anadoluya giren Partlar Dersimde etkinlik sağladılarsa da , bu etkinliği kıran roma Askeri gücü, bölgeyi kapadokya eyaletine bağladı.
Romalılar MÖ I. yüzyıldan itibaren partların üzerine sürekli seferler düzenlemişlerdir. Partların (Arsaklar) direnişi uzun yıllar sürer. Part Kralı MİDRDATES, Ermeni (ARASK) Kralı ve damadı Tigran Romalılara karşı savaşmışlardı. Bu dönem de Dersim bazen Arsakların bazen de Araskların egemenliği sınırları içinde kalmıştır.
Sasaniler (212-642) Babekin oğlu Erdeşir 226 yılında Sasani İmparatorluğunu kurmuştur.Grek ve Roma tarihçilerine göre, Sasaniler, Romalılarla ve Bizanslılarla savaşmışlardır.Daha sonra Sasanilerle Bizanslılar arasında kalıcı bir barış yapılır.Dersim-Elazığ yöresi Sasani İmparatorluğu içinde kalır. 395 ten sonra Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğunun egemenliği altına giren Dersim Roma Mezopotamyası denilen Therma içerisinde iken İran-Sasanlı ve Bizans orduları etkinlik savaşlarına sahne olur. Sasanilerin Dersimdeki egemenlikleri 506 tarihinden sonra başlar.Sasani hükümdarlarından I. Kubart (Kavaz) Dersim yöresini İmparatorluğunun sınırları içine alındığı söylenirse de, bölgenin dağlık oluşu, nedeniyle egemenliği her zaman olduğu gibi şaibeli kalmıştır.
642 yılında Halife Ömer zamanında Nihavend Savaşı (642) sonucunda Arap İslam Orduları Sasani Şahı olan III. Yezdigirti yenilgiye uğratmasıyla, Araplar, Sasani Devletinin siyasi valığına son verirler.
661 yılında Araplar Habib b. Meslene tarafından Doğu Anadolu bölgesinde fetihlere girişilir. Bizans İmparatoru Konstantin durumu kendi lehine çevirmek için Dersim; Erzincan ve Erzurum yöresine sefer düzenler, olumlu sonuçla döner. 653 yılında Habib, Mesleme, Ermeni valilerin desteğiyle Dersim&de denetimi sağlarsa da, Dersim bu dönemde Bizans; Arap güçleri arasında sürekli el değiştirmişti.(686)
700 yılında Arap İslam Ordusu Abdullah b. Abdülmelik komutasında bir sefer yapar ve Erzurum, Erzincan,Dersim bölgesi Arap egemenliğine girer.
772 yılında Abbasi yönetimine karşı Dersim yöresinde genel bir ayaklanma olur.(Ayaklanma içinde Ardzruni, Bağratlı ve Mmikon Ermeni kökenli boyları vardır.) Dersim merkezinde başlayan bu ayaklanma, genişleyerek isyan dalgası Erzurumu kuşatma altına alır. Amir; b. İsmail El Harisi komutasındaki Arap ordusu, Ermenileri Erzurum; Erciş yakınlarında yenilgiye uğratır. Abbasi Halifelerinden Muhammed Mehd ve Halife Mutez döneminde de bölgede isyanlar çıkmıştır.Bu dönemde Bizanslılarla İslam Arap kuvvetleri bölge de etkinlik kurmaya çalışsalar da, Bizans İmparatoru Theoophilo 837 yılında Dersim yöresini yağma eder.Hozat yakınında ki CMU(CMNU) Palin ve Maskert (Mazgirt ile Akkilisene) yöresini işgal eder. Hozatı tahrip eder.Bizansın baskıcı yönetimine karşı halk ayaklanır. 837 yılında Dersim yöresi Bizanslı Jones Karkuas ile Müslüman Hamdanilerden Seyfüdlarının kuvvetleri Harput yakınlarında savaşa tutuşurlar.Karkuas yenilgiye uğrar. Bu savaşta askerlerin çoğu Dersim ve Elazığın yerel halkından oluşuyordu. Bizans Doğu Ordu Komutanlığına İonne Tsimiskes, Batı Ordu Komutanlığına ise kardeşi Leon Phokas getirilir.Böylece Bizans İmparatorluğu Bölgedeki yönetimi Dersimlilerin eline geçer.Çünkü Jonnes Tsimiskes Çemişkezekliydi. Ancak 882 yılında Dersim bölgesi İslam Arap etkisi altına girer
IX. yüzyılda Bizans İmparatorluğu, Mezopotamya içinde yer alan Dersim, bu dönemde Şeyh Hasan Beyliğinin egemenliği altındaydı. Bu dönemde; Türklerin yerli ittifakları olan Şadiller ve Mervan Kürtleri, Bizansa karşı sert darbeler indiriyorlardı. Bu sırada Dersimin Mazgirt yakınlarındaki Bağında Bizansa karşı ayaklanmahaberi İmparator Manuele ulaşır.(1051-1052) Bunun üzerine Bağın yöresine Beros komutasında bir ordu gönderilir.Beros Bağında eşine az rastlanan yağmalar ve zulümler yapar.1055 TE Berosun yeri,ne bu defa Melissene geçer. Bizans İmparatoru THEDORAS Bağın yöresinin yönetimini ve Ermeni Perslerinin savunma görevini Melisseneye verir.Büyük Selçuklu döneminde ise Selçuklu hükümdarı Melikşah, Dersim aşiretlerinden bazılarını(Baba, Mansur ve Kureyşan aşiretleri gibi)Kavurda karşı gösterdikleri başarıdan ötürü, Selçuklu Sultanı Melikşah bu aşiretleri Dersim yöresine iskan ettirmiştir.
Dersim 118-1142 yıllarında Mengücekler; Mazgirt çevresine, beylikler döneminde ise Dersim yöresine egemen olmuşlardı.
Ağustos 1226 yılında Anadolu Selçukluları Çemişgezeki ele geçirdiler, 1228 yılında ise, Mengücekoğulları topraklarının tamamını fetheder.
Böylece Dersim yöresi Anadolu Selçukluların egemenliğine girer. (1231-1237) Anadolu Selçukluların, Büyük Selçukluların yenilmesinden sonra, uzun süre değişik beylikler arasındaki etkinlik savaşlarında durmadan el değiştiren Dersim, 1243te kısmen Moğol egemenliği altına girdi.
13.yüzyıl sonlarından 14. yüzyıl ortalarına kadar Dersim, Elazığ-Malatya, Maraş, Erzincan gibi yerlerde Moğol egemenliği kurulmuştur. Merkezi Erzincanda bulunan Eretna Beyliği (1335) bu dönemde Moğolların varsalı durumundaydı.Osmanlı topraklarına giren Timur Dersim yöresini kısmen de Sivas şehrini kuşatır. Kuzey Dersimin hakimi durumunda olan Muttahharten de Timra itaat eder.Bu dönemde Güney Dersim yöresi ise Şeyh Hasan Beyliğinin egemenliği altındaydı.Muttahharten, 1387 de Timurun egemenliğini tanıyıp, Sivasın ele geçirilmesinde ona yardımcı oldu.Bu hareketi cezalandırmak için Dersim üzerine yürüyen Yıldırım Beyazıd Erzincanı aldıysa da kesin başarı sağlayamadı. Timurun Doğu Anadolu egemenliği yıllarında Karakoyunlular, Erzurum, Sivas, Erzincan ve Dersim dolaylarına yerleşirler. Akkoyunlular XV.yüzyılın ilk yarısında Dersim yöresini kendi kendi yönetimine alırlar. Ankara savaşından sonra uzun süren Dersim&deki etkinlik savaşlarında taraf olmayan Dersimliler, Osmanlılar 12 Ağustos 1453 Otlukbeli savaşıyla yöreyi ele geçirmeye çalışsalar da, Dersim yöresinde üslenen Şah ismailin güçleri ve Dersimin hakimi Hacı Rüstem güçleri Osmanlı egemenliğini sarstılarsa da , 1514 Çaldıran savaşıyla yöredeki Osmanlı etkinliğini kısmen sağlamıştı.
Bütün bunlara rağmen Dersimin tamamı Osmanlı egemenliğine girmedi. Dersim ile Osmanlı Merkez yönetimi arasında bağlar sağlanmıştır.XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Dersim muhtariyet olarak kalmıştır.
Tanzimat döneminde ise Dersim komutanlığı Şah Hüseyin adlı bir Dersimlinin egemenliğindeydi.
Osmanlı merkez yönetimi ile Dersimliler arasında kaynaşmalar devam ederse de XIX. yüyılda Dersim özerk olarak yönetilir.(Abdülhamit döneminde Dersimin özerk olduğunu belirtir)
1847 yılında Dersim sancağının Erzurum eyaletine verilmesinden sonra , 1859 yılında da yapılan değişiklikle Harput eyaletine bağlandı.
1890 yılı Devlet sahnamesinin kayıtlarında şöyle anlatılır.Mamuret Ül Aziz vilayetine bağlı bir sancak olan Dersimin merkezi Hozat olup, Ovacık, çemişgezek, Çarşancak, Mazgirt, Kuzucan (pülümür), Kızılkilise(Nazmiye) ve Pah kazalarından oluşmaktaydı.
1892 yılında Dersim, Erzurum vilayetinin Erzincan sancağına bağlıydı. 1916 ve 1918 yılında da herhangi bir yönetsel değişikliğe uğramadı.
Cumhuriyet döneminde de değişmeler sürmüştür. Cumhuriyetten sonra il yapılan Dersim, 1923 te ilçe olarak Elazığa bağlandı. 1936 yılında tekrar il yapıldı. Ve 2884 sayılı özel kanunla Dersim adı Tunceli olarak değiştirildi.
KAYNAK
www.alikaya.org
Yorumlar (12)
|
|
Copyright © 2005 Uzerine.com